Pomiń menu

Uczniowie na tropie historii przodków

Uczniowie na tropie historii przodków

Wyzwanie

Rożnowo leży na terenach, w pobliżu których sto lat temu rozegrało się Powstanie Wielkopolskie. Choć wielu mieszkańców ma wśród swoich przodków bohaterów tamtego wydarzenia, wspomina ich co najwyżej w rodzinnym kręgu, jeśli w ogóle zna tę przeszłość. W okolicy nie ma zbyt wielu miejsc pamięci czy wystaw, które upamiętniałyby lokalnych bohaterów walk o niepodległość Polski. Na lekcjach historii młodzież częściej uczy się historii powszechnej niż regionu, dlatego ta najbliższa jest paradoksalnie abstrakcją. Świetnie wie o tym Marek Kasprzak, nauczyciel historii, który postawił sobie za cel przywrócić pamięć lokalnej przeszłości.

Działanie

Zaczęło się od zadania domowego. Marek Kasprzak w ramach lekcji „Historia wokół nas” zachęcił uczniów do porozmawiania z rodzicami czy dziadkami o przodkach. Mieli sprawdzić, czy w ich rodzinnej przeszłości są uczestnicy Powstania Wielkopolskiego, weterani jakichś innych walk o Polskę, np. II wojny światowej. Oprócz ciekawych historii, uczniowie przynieśli z domów pamiątkowe odznaczenia, legitymacje, zdjęcia, przedmioty codziennego użytku przodków, elementy umundurowania.

Poszukiwania rodzinnych historii tak wciągnęły również rodziców, że Marek spotykał się z nimi indywidualnie i wyjaśniał, gdzie i jak szukać informacji o rodzinnej przeszłości[1]. Dla niewprawionych w pracę ze źródłami czy archiwami to niełatwe zadanie.

W niedługim czasie uczniowie nazbierali już tyle informacji o miejscowych weteranach, że szkoda było tę wiedzę z powrotem schować do archiwów rodzinnych. Marek Kasprzak miał już doświadczenie w składaniu wniosków do Instytutu Pamięci Narodowej o oznaczenie grobów weteranów w kontekście własnych przodków. Opowiedział o tym uczniom, a oni zapalili się do pomysłu, aby zrobić to samo w przypadku swoich rodzin. Tak zrodził się pomysł na projekt: „Inicjatywa na rzecz uczczenia pamięci lokalnych bohaterów – przodków uczniów ZSP”.

—  Aby oznaczyć grób weterana, trzeba postarać się o wpisanie mogiły danej postaci do ewidencji grobów weteranów walk o Wolność i Niepodległość Polski, prowadzonej przez Instytut Pamięci Narodowej. Oznacza to konieczność zebrania i dostarczenia do Instytutu dokumentacji z informacjami o m.in. stopniu wojskowym pochowanego, zasługach, odznaczeniach, konkretnym położeniu grobu; szczegółową instrukcję można znaleźć na stronie Instytutu wyjaśnia Marek Kasprzak.

Pierwszy wniosek nauczyciel wraz z uczniami wysłał w marcu 2024 roku. Dotyczył on Franciszka Mickiewicza, patrona szkoły[2], zasłużonego walką w powstaniu listopadowym, odznaczonego orderem Virtuti Militari, dbającego też o dorobek literacki słynnego brata Adama. Swoje ostatnie lata życia bohater spędził w Rożnowie, gdzie został pochowany obok miejscowego kościoła (według legendy pojawia się tam jego duch)[3]. W maju przyszła odpowiedź, że mogiła została wpisana do ewidencji grobów weteranów walk o Wolność i Niepodległość Polski. Jeszcze przed wakacjami na przykościelnym cmentarzu odbyło się uroczyste odsłonięcie tabliczki głoszącej, że tu spoczywa „weteran walk o Wolność i Niepodległość Polski”. Na datę uroczystości wybrano Święto Patrona, czyli 4 czerwca. Byli na niej m.in. Piotr Woszczyk (zastępca burmistrza Obornik), Barbara Bacic-Gaertner (sołtyska Rożnowa, radna Obornik), Grażyna Przybył (dyrektorka szkoły), przedstawiciele Rady Rodziców, nauczyciele, Samorząd Uczniowski, delegacje wszystkich klas.

W międzyczasie powstał blog Bohaterowie z Rożnowa i okolic, założony przez Marka Kasprzaka, do którego teksty opracowują sami uczniowie lub absolwenci szkoły. Wiele wpisów dotyczy historii ich przodków, np. Milena z klasy VII opowiada o swoim prapradziadku Stanisławie Ulatowskim – Powstańcu Wielkopolskim, który „na wieść o wybuchu powstania zdezerterował i w bardzo szczęśliwy sposób dotarł do sztabu powstańczego (przejechał przez granicę Niemiec i zaboru dzięki uprzejmości dwóch pań, które siedząc na ławce w wagonie schowały go pod swoimi spódnicami, więc niemiecka straż graniczna nie znalazła go)”.  Janek z IV a opisuje swojego prapradziadka Walentego Chudego, który walczył zarówno w Powstaniu Wielkopolskim, jak i podczas II wojny światowej, a z wykształcenia i zamiłowania był leśnikiem[4].

Kolejne cztery wnioski grupa wysłała do IPN-u wiosną. Do końca 2024 roku złożyła ich aż trzynaście[5].

Rola władz lokalnych

Wielu mieszkańców usłyszało o „Inicjatywie na rzecz uczczenia pamięci lokalnych bohaterów – przodków uczniów ZSP” od sołtyski Rożnowa – Barbary Bacic-Gaertner, która opowiadała o niej przy każdej możliwej okazji. Inicjatywa zaangażowała również księdza proboszcza, Przemysława Prętkę, który pomagał przy pisaniu wniosków i jako zarządca cmentarza parafialnego udostępniał potrzebne dane. Piotr Woszczyk, wiceburmistrz, był na uroczystości odsłonięcia tabliczki na grobie Franciszka Mickiewicza.

Z inicjatywy oznaczania grobów zrodził się plan utworzenia w Rożnowie miejsca pamięci poświęconego lokalnym bohaterom. Ma być ono przy szkole, a o formie upamiętnienia zdecyduje młodzież: drzewo, obelisk, kamień czy ścieżka z tablicami i questem. Marek Kasprzak wystarał się jeszcze w 2024 rok o dofinansowanie. Ubiegał się o tysiąc, ale burmistrz zdecydował o przekazaniu dwa razy wyższej kwoty. Zadziałało tutaj spotkanie, do którego jesienią doszło między burmistrzem a uczniami i nauczycielem, którzy pojechali szerzej przedstawić mu swoje działanie. Burmistrz, widząc skrępowanie młodzieży, powitał ich słowami. — Ja tu jestem tylko burmistrzem. Mam działać dla gminy i dla Was. Za kilka lat może mnie tu nie być — powiedział i zaprosił swoich gości do opowiedzenia o dotychczasowych działaniach. — Tak naprawdę na spotkaniu udało nam się załatwić znacznie więcej. Nie tylko zaprosiliśmy burmistrza na uroczystość odsłonięcia tabliczek z okazji Narodowego Święta Niepodległości, które planowaliśmy na podsumowanie tegorocznych działań [burmistrz objął również „Inicjatywę na rzecz uczczenia pamięci lokalnych bohaterów – przodków uczniów ZSP” honorowym patronatem – uzup. AZŻ]. Rozmawialiśmy też o bieżących problemach szkoły – braku boiska, o które walczymy od paru lat[6], czy potrzebie klimatyzacji w salach — mówi Marek Kasprzak. To wtedy burmistrz zasugerował tę wyższą kwotę dwóch tysięcy i pomoc w znalezieniu wykonawcy realizacji. Zagwarantował też grupie decydujący głos w sprawie wyboru wykonawcy i przebiegu inwestycji. Projekt zostanie zrealizowany wiosną 2025 roku.

Współpraca z lokalną społecznością

Finałowe wydarzenie odznaczenia grobów Stanisława Ulatowskiego i Wiktora Dąbrowicza, które zostały wpisane do ewidencji jesienią, zostało zaplanowane blisko obchodów Narodowego Święta Niepodległości – na  8 listopada. W przygotowania zaangażowało się wiele osób z różnych instytucji: uczniowie i nauczyciele Szkoły Podstawowej im. Franciszka Mickiewicza, Drużyna Harcerska Apollo zgłosiła się pełnić wartę honorową przy grobach, członkowie Obornickiej Orkiestry Dętej obiecali uświetnić uroczystość muzyką, Biblioteka Publiczna Miasta i Gminy Oborniki wypożyczyła gabloty na wystawę pamiątek po weteranach, a jeden z mieszkańców – Piotr Gaiński z Rogoźna – zapewnił transport gablot.

Finałowy dzień składał się z trzech części: apelu i programu artystycznego w budynku szkolnym, uroczystości odsłonięcia tabliczek na cmentarzu z przemówieniami członków rodzin weteranów i otwarcia wystawy, której towarzyszyła prezentacja multimedialna i wręczenie podziękowań rodzin weteranom w specjalnie zaprojektowanych na tę okoliczność teczkach. W przygotowanie wystawy bardzo zaangażowali się uczniowie i rodzice, którzy udostępnili swoje cenne pamiątki rodzinne, np. stare fotografie z internowania na Węgrzech, odznaczenia (również Krzyże Monte Cassino, które są numerowane, a więc każdy jest inny i przypisany do konkretnego żołnierza), oryginalna czapka z Powstania Wielkopolskiego, ręcznie pisany pamiętnik z czasów II wojny światowej. Uczniowie z dumą pokazywali je koleżankom i kolegom —  Zobacz, to mojego pradziadka.

Miłośnicy gier terenowych mogli wziąć udział w queście po wystawie, czyli grze dotyczącej historii, w której dane zagadnienie poznaje się drogą rozwiązywania wierszowanych zagadek[7]. Graczy było równie wielu, jak podczas samej uroczystości – aplikacja odnotowała 150 użytkowników. — Wszystko to przerosło nasze oczekiwania, nie spodziewaliśmy się aż takiego entuzjazmu — mówi Marek Kasprzak.

Dzień zakończyło nieformalne spotkanie w bibliotece szkolnej. Był to czas rozmów, wspomnień, wymiany wrażeń i pomysłów na to, jak systemowo wspierać rozwój lokalnej historii. Temu ostatniemu wątkowi służyła obecność burmistrza Szramy[8]. Pojawił się pomysł, aby połączyć siły z innymi działaczami historycznymi w gminie i utworzyć jedną grupę (wydarzyło się to wkrótce po uroczystości).

Po uroczystości posypały się gratulacje, a słowa uznania płynęły z różnych stron. — Słowa nie oddadzą wdzięczności i gorących podziękowań dla nauczycieli, dyrekcji, a przede wszystkim uczniom szkoły w Rożnowie za wspaniałą uroczystość i pamięć o naszych przodkach — powiedział ze wzruszeniem Sławomir Grayek, członek Zarządu Towarzystwa Pamięci Generała Józefa Dowbora-Muśnickiego z Lusowa. — Było to dla mnie szczególnie ważne wydarzenie, gdyż dotyczyło m.in. mojego Dziadka, z którym spędziłam dzieciństwo. Nie sądziłam, że sprawa ta poruszy tak bardzo moją rodzinę tzn. mojego Ojca i Jego rodzeństwo. Wypłynęło z Nich tyle pozytywnych emocji. Miałam wrażenie, iż uroczystość ta przeniosła Ich w przeszłość i pozwoliła doświadczyć tego, co niegdyś nie było Im dane przeżyć jawnie i dumnie — powiedziała Anna Szeląg, przedstawicielka rodziny weteranów. I na podsumowanie słowa burmistrza. — To akcja niespotykana w naszych czasach – dzieciaki szukają historii swoich przodków. Gdy rozmawiałem z nimi, zauważyłem, że traktują to z pasją, a nie jak nudne zadanie domowe. Potraktowali to jako wyzwanie, zaangażowali się autentycznie. Jestem pod wrażeniem.

Tydzień po uroczystości grupa otrzymała kolejną pozytywną decyzję IPN-u dotyczącą grobu Walentego Chudego, przodka Janka z IVa. Uroczystość odznaczenia grobu odbędzie się wiosną 2025 roku.

Zmiana

Nauczyciel historii wraz z grupą uczniów z niewielkiej miejscowości Rożnowo znaleźli sposób na upamiętnianie lokalnej historii. Wieść o tym rozniosła się tak skutecznie, że wciąż otrzymują prośby o pomoc w upamiętnieniu przodka, niektóre z sąsiednich powiatów. Za sprawą Adama Kołodzieja, sołtysa Żernik, grupa rozszerzyła działania o cmentarz w Łukowie i będzie składać wniosek o oznaczenie nowych mogił w powiecie poznańskim. Prowadzi też poszukiwania informacji o weteranach w mediach społecznościowych.

Dzięki zbudowanym w trakcie projektu kontaktom grupa nagłośniła w lokalnych mediach przypadek nieopłaconego grobu na cmentarzu w sąsiedniej gminie Rogoźno. Na ten apel odpowiedział darczyńca gotowy do opłacenia grobu, dzięki czemu nie grozi mu zlikwidowanie. Krótko po tej sytuacji Łukasz Zaranek, burmistrz Rogoźna, złożył do Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego wniosek w sprawie zmian w prawie, które pozwoliłyby na objęcie ochroną prawną grobów, w których spoczywają członkowie rodzin w pierwszym stopniu pokrewieństwa. Marek Kasprzak i uczniowie nie wiedzą, czy burmistrza zainspirowała ich inicjatywa, ale cieszą się, że władze samorządowe podejmują działania na rzecz ochrony prawnej nagrobków weteranów. Wprowadzona zmiana uniemożliwiłaby zarządcom cmentarzy likwidacje nieopłaconych grobów, wpisanych do ewidencji. Obecnie IPN może opłacać prolongatę miejsc dla takich mogił, jednak w praktyce nie o wszystkich grobach wiadomo i często zdarzają się przeoczenia.

Laureaci nagrody Super Samorząd 2024

Wsparcie inicjatyw młodzieży Szkoły Podstawowej im. Franciszka Mickiewicza w Rożnowie i władze gminy Oborniki zostali laureatami nagrody Super Samorząd 2024. Jury doceniło inicjatywę angażującą młodych mieszkańców Rożnowa w odkrywanie lokalnej historii i weteranów walk niepodległościowych wśród ich przodków. Działanie było przy tym pozbawione koturnowości często towarzyszącej realizacji tematów historycznych, bo wymagało rozmów w kręgach rodzinnych, poszukiwania pamiątek po przodkach, wniknięcia w dokumenty, a także współpracy z różnymi lokalnymi środowiskami. Władze samorządowe wsparły przedsięwzięcie nie tylko finansowo, ale też udziałem w uroczystości odznaczania grobów weteranów, po której odbyła się m.in. rozmowa, jak systemowo można wspierać rozwój zainteresowania lokalną historią. W ten sposób działanie nabrało charakteru inicjatywy międzypokoleniowej i wzmacniającej tożsamość Rożnowa.

[1] Informacje tego rodzaju można znaleźć na stronach: Lista odznaczonych Wielkopolskim Krzyżem Powstańczym, Uczestnicy Powstania Wielkopolskiego – baza on-line, Straty.pl (Baza programu „Straty osobowe i ofiary represji pod okupacją niemiecką w latach 1939-1945”).

[2] Szkoła Podstawowa w Rożnowie jest jedyną szkołą w Polsce, która ma za patrona Franciszka Mickiewicza.

[3] Zob. quest historyczny autorstwa Marka i Małgorzaty Kasprzaków.

[4] https://nasi-weterani.blogspot.com/.

[5] Wnioski dotyczyły: Franciszka Mickiewicza, Stanisława Ulatowskiego, Wiktora Dąbrowicza, Walentego Chudego, Stanisława Sengera, Wawrzyna Pyssa, Stanisława Troszczyńskiego, Edmunda Dekarskiego, Teofila Szelągowicza, Wacława Kamińskiego, Klemensa Kasprowicza, Stanisława Tuleckiego, Franciszka Ksawerego Schoenera.

[6] Historię budowy boiska opisywaliśmy już w „Atlasie dobrych praktyk” [rozdz. Sesja dialogu0 przy wręczenia nagród Super Samorząd w 2022 roku. Sprawa znalazła szczęśliwy finał w grudniu 2024 roku – budowę wyczekiwanego przez społeczność szkoły boiska zakwalifikowano do dofinansowania z ministerialnego programu Sportowa Polska 2024. Za ponad pół miliona złotych powstanie nowoczesny, wielofunkcyjny obiektu. Informację przekazał podczas specjalnej wizyty w szkole poseł na Sejm RP Jakub Rutnicki. Towarzyszyli mu: burmistrz Tomasz Szrama i radna Barbara Bacic-Gaertner.

[7] Zob. więcej: O Questach – wyprawach odkrywców.

[8] Lista uczestników uroczystości była długa – to m.in.: starosta obornicka – Zofia Kotecka, radna Rady Miejskiej w Obornikach – Barbara Bacic-Gaertner, zastępczyni dyrektora Centrum Usług Wspólnych – Aleksandra Kulupa poprzednie dyrektorki szkoły – Stanisława Schiller i Dorota Stypuła, dyrektor Biblioteki Publicznej Miasta i Gminy w Obornikach – Mateusz Klepka, prezeska Towarzystwa Przyjaciół Rogoźna – Lucyna Bełch, przedstawiciele Rady Rodziców, proboszcz, przedstawiciele Stowarzyszenia Marsz Powstania Wielkopolskiego z Poznania, przedstawiciele Towarzystwa Pamięci Generała Józefa Dowbora-Muśnickiego z Lusowa, przedstawiciele Stowarzyszenia ,,Pancerni Poznań”, rodziny bohaterów – weteranów walk o wolność i niepodległość Polski z Rożnowa.

Wsparcie inicjatyw młodzieży Szkoły Podstawowej im. Franciszka Mickiewicza w Rożnowie – nieformalna grupa młodzieży założona przez Marka Kasprzaka, nauczyciela historii; wspierają ją też aktywni rodzice uczniów: Justyna Dąbrowicz, Anna Szeląg, Radosław Glura-Karasiewicz. Grupa działa na rzecz upowszechnienia lokalnej historii i upamiętnienia związanych z nią weteranów.

Fot. Daria Koczorowska