Przemówienie RPO Adama Bodnara na gali Super Samorząd

Szanowny Panie Prezesie, Szanowny Panie Sędzio, Szanowni członkowie Rady Fundacji i drogi Zarządzie Fundacji Batorego, drodzy zgromadzeni goście.

Chciałbym rozpocząć moje wystąpienie od zastanowienia się nad tym, jaki samorząd moglibyśmy nazwać super samorządem. Co jest potrzebne aby samorząd był właśnie super?

Powinniśmy zacząć od definicji samorządu. Samorząd to wspólnota mieszkańców zamieszkująca określone terytorium, która ma osobowość prawną, zadania, majątek oraz pieniądze, które umożliwiają jej wykonywanie tych zadań w imieniu własnym i na własną odpowiedzialność. Tak brzmi mniej więcej definicja prawna, definicja doktrynalna samorządu terytorialnego.
Wspólnota mieszkańców, która tworzy daną jednostkę samorządu terytorialnego, raz na jakiś czas wybiera władze, którym powierza zarządzanie wspólnotą. Nie oznacza to, że wybierając władze, pozbawia się wpływu na losy tej wspólnoty, ponieważ każdy z nas może aktywnie działać na rzecz dobra wspólnego. Dobra, które jest postrzegane z perspektywy własnej rodziny, ulicy, dzielnicy, wsi, grupy społecznej, czy też całej gminy. Samorząd zatem zakłada ciągłe dążenie do tego, aby we wspólnocie żyło nam się lepiej i bezpieczniej, zdrowiej i szczęśliwiej. Jest to pamiętanie o potrzebach słabszych, osób, które często nie mogą same się upominać o własne prawa.

Aby to było dobrze realizowane, ważna jest wiedza zarówno o potrzebach, jak i zasobach, którymi dysponuje dany samorząd, potrzebna jest aktywność w myśleniu oraz działaniu, umiejętność współpracy z różnymi ludźmi, w tym także z władzami, umiejętność poszukiwania i zawierania kompromisów, tak, aby różne potrzeby były zaspokajane, także bardzo ważna jest umiejętność zadbania o interesy najsłabszych. Potrzeba też znajomości naszych praw obywatelskich i umiejętnego z nich korzystania, tak aby łączyć siły i potrzeby. I tak, jak realizuję od początku mojej kadencji program spotkań regionalnych, to doskonale widzę, gdzie nawet przy niewielkich zasobach bardzo wiele można osiągnąć, bardzo wiele można zdziałać, gdzie jest ta wola do partycypacji, wola do współdziałania i rozwiązywania problemów.

Wyraźnie widać na przykładzie jednostek samorządu terytorialnego, że nasza demokracja nie sprowadza się wyłączenie do demokracji przedstawicielskiej, czyli, że wybieramy rządzących i na kilka lat zapominamy o tym, co się dzieje, tylko się sprowadza do tego, że jest to demokracja deliberacyjna, czyli za każdym razem staramy się dyskutować o naszych sprawach, kontrolować rządzących, domagać się respektowania określonych wartości. Mamy do tego różnego rodzaju instrumenty. Gdy organizuję różne spotkania na szczeblu lokalnym, mam trzy podstawowe pytania: Czy korzystacie z dostępu do informacji publicznej, z prawa do petycji oraz czy jest u was budżet obywatelski.  Te trzy instrumenty pokazują już, w jaki sposób można wiele rzeczy osiągnąć, jak ważne one są, te instrumenty, które już istnieją, aby ten poziom partycypacji, współdecydowania o wspólnocie lokalnej osiągnąć.

To co wyraźnie widać z tych moich różnych spotkań regionalnych, to pokazuje, że nieważny jest wiek, status zawodowy, ilość pieniędzy, które mamy do dyspozycji, aby stać się aktywnymi członkami samorządu. Czasami aktywne są rady młodzieżowe, bardzo często aktywne są rady seniorów, często aktywni są lokalni przedsiębiorcy, którzy chcą być tymi aktywnymi członkami lokalnego samorządu. To co jest kluczowe, to otwartość i chęć uczynienia naszego najbliższego świata bardziej przyjaznym i wiara, że ten świat od nas zależy.

Zagospodarowanie przestrzeni ogródka na plac zabaw, nadanie nazw drogom wiejskim, postawienie ławek upamiętniających lokalne postacie, uporządkowanie terenów powojennych bunkrów, zaprojektowanie miejsca spotkań i zbieranie środków na jego budowę, opracowanie strategii działań we wsi na najbliższe 9 lat, ożywienie aktywności świetlicy wiejskiej, otwarcie klubu młodzieżowego, pozyskanie boiska dla wsi, opracowanie projektu uchwały o inicjatywie lokalnej, doprowadzenie do jej przyjęcia przez radę gminy, zbadanie oraz upowszechnienie historii lokalnych zabytków, przygotowanie księgi z historycznymi zdjęciami – to są wszytko działania, które zostały podjęte przez nominowanych do nagrody Super Samorząd. To są aktywności, które budują pozytywne relacje między ludźmi, które służą wzmocnieniu poczucia lokalnej tożsamości i powodują, że ludzie czują się ważnymi, aktywnymi uczestnikami wspólnoty samorządowej.

Gdy czytałem informacje o tych wszystkich aktywnościach, przypomniały mi się słowa prof. Wiktora Osiatyńskiego, który od nas niedawno odszedł. Profesor Wiktor Osiatyński opublikował kilkanaście lat temu książkę „Rzeczpospolita obywateli”, małą broszurę wydawnictwa Rosner i wspólnicy. Podawał tam taki przykład, że w Polsce czasami dominuje takie myślenie, że jak mamy do rozwiązania jakiś problem typu dziura w drodze albo jakiś inny problem, który jest konieczny do rozwiązania, to myślimy, że przyjdzie w którymś momencie ten włodarz, gdzieś tam z centrali państwa, przyjdzie i powie, co należy zrobić, zaplanuje pieniądze i za nas to zrobi. A pan prof. Wiktor Osiatyński powiedział, że powinno być właśnie na odwrót. Że to my powinniśmy zebrać się wokół tej przysłowiowej dziury i zastanowić sie, kto z nas ma energię, czas, kto jest w stanie się zaangażować w taki sposób, aby tę dziurę po prostu naprawić. To jest właśnie to, co zdaniem prof. Wiktora Osiatyńskiego decydowało o tym, że ta rzeczpospolita obywateli ma szansę zaistnieć. Że każdy z nas naszą obywatelskość pojmuje nie tylko w kontekście chodzenia na wybory, ale tak, jak powiedział pan profesor Smolar, właśnie w kontekście tej codziennej aktywności, naszego angażowania się w sprawy lokalne.

Dlatego tez chciałbym bardzo serdecznie podziękować Państwu, za to, że Państwo właśnie niosą tą aktywność obywatelską, że pokazują innym na czym to polega, pokazują, że samorząd to nie jest tylko i wyłącznie kwestia wybrania władz, ale właśnie Państwa zaangażowania, otwartości i komunikacji z władzami, rozwiązywania problemów . Gratuluję wszystkim 350 grupom z całej Polski, które zechciały wziąć udział w akcji Masz Głos w tej edycji. Szczególnie gratuluję wszystkim osobom nominowanym do nagrody oraz osobom nagrodzonym. Dla mnie wszyscy jesteśmy zwycięzcami, bo właśnie dzięki Państwa działaniom możemy rozwijać się i rosnąć jako wspólnota demokratyczna i możemy też jednocześnie korzystać z tych praw obywatelskich, które mamy. Korzystajmy z nich, egzekwujmy je, a dzięki temu będziemy mogli uczynić nasze życie lepszym. Bardzo serdecznie gratuluję.

Adam Bodnar, Rzecznik Praw Obywatelskich, Gala wręczenia nagród Super Samorząd 2017, 5 czerwca 2017 r., Zamek Królewski w Warszawie